۲۵ اردیبهشت

بزرگداشت فردوسی

سخن ماند اندر جهان یادگار ….. سخن بهتر از گوهر شاهوار

 

چرایی

روز پایان سرایش شاهنامه بر اساس سروده‌ی فردوسی ۲۵ اسفند است. در سال ۱۳۷۶ در نخستین جشن حافظ پیشنهاداتی برای روز سعدی و فردوسی داده شد، از این میان با توجه به اینکه سال‌روز پایان سرایش شاهنامه در روزهای پایانی سال است و امکان برپایی برنامه‌های بزرگداشت آنچنان که شایسته است نبود و نیست، بنابراین روز ۲۵ حفظ شد و ماه اردیبهشت به جای ماه اسفند انتخاب شد.

زندگی فردوسی

حکیم ابوالقاسم فردوسی در روستای پاژ توس زاده شد. خانواده او از دهقانان توس بودند که از بازماندگان نجیب زادگان دوره ساسانی بودند.که تا سده‌ها پس از یورش اعراب، پاسدار میراث فرهنگِ ایرانی بودند. در مورد زادروزش چندین رای نگاشته شده است که همگی برپایه اشارات او به زندگیش در میان سروده‌های و یا روایات و تطبیق دوران زندگی او و دیگر نامدارانی است که همزمان با او زیسته‌اند؛ در این میان یک تاریخ ارائه شده توسط ژول مول سال ۳۲۹ و دیگری تاریخگذاری نولدکه که زادروز او را در سال ۳۲۳ یا ۳۲۴ هجری می‌داند. اما شهبازی با بررسی بیشتر در شاهنامه زادروز فردوسی را سوم دی ماه سال ۳۰۸ یزدگردی برابر با ۱۳ دی سال ۳۱۸ هجری می‌داند.
فردوسی در سال ۴۱۱ هجری، در هشتاد سالگی درگذشت. مسلمانان مانع از خاکسپاری او شدند از همین رو در باغ شخصی خود در نزدیکی دروازه‌ی رزان به خاک سپرده شد. آبادانی توس در جریان جنگ‌های غرنویان و سلجوقیان، هجوم مغول و سرانجام یورش تیمور پایان یافت تا جاییکه در سال ۱۳۱۵ هجری توس روستایی با سی خانه بود. در دوره قاجار از آرامگاه فردوسی تنها یک سنگ قبر مانده بود که آنهم در همان زمان برای دیوار یک حمام مورد استفاده قرار گرفت تا سرانجام در صد سال گذشته نخست اطراف آرامگاه پاکسازی شده بنایی آجری بر آن ساختند و بعدتر در دوره‌ی رضا شاه پهلوی ملی‌گرایان به هدایت محمد تقی بهار و ارباب کیخسرو شاهرخ سنگ قبر قدیمی را برررسی کرده پس از تایید بر قبر فردوسی نهادند و آرامگاه جدیدی با کریم طاهر زاده بهزاد، ساخته شد که به علت نشست دوباره توسط هوشنگ سیحون طراحی و بازسازی شد.

منابع فردوسی در سرایش شاهنامه

فردوسی خود در آغاز بسیاری از داستان‌ها سرچشمه داستان را معرفی می‌کند، گاه با نام: سراینده دهقان پیر، داستان آغاز کرده و گاه می‌گوید: یکی پیر بد پهلوانی سخن… و نیز در جایی دیگر روایت را از زبان موبد بازگو می‌کند: چنین گفت موبد که یک روز توس …. ؛ پیر دانش پژوه و نامه‌ی راستان و دهقان چاچ، دیگر یاریگران او در بازگو کردنداستان ملی ایرانیان هستند. بر پایه این سخنان منبع فردوسی گاه از گروه موبدان و گاه از میان خنیاگران و گاه نوشته‌ای بجا مانده از دوران ساسانی است.
•    خداینامه: خُوَتای‌نامک یا نامه‌ی شاهان یکی از نوشته‌های دوره‌ی ساسانی است که پس از اسلام با نام سیرالملوک به عربی ترجمه شد این کتاب سرگذشت ایرانشهر از آغاز آفرینش و پیدایش انسان و نخستین پادشاه تا یزدگرد ساسانی است که دستور به نگارش کتاب داده است.
•    پیش از فردوسی کسان دیگری چون ابوموید بلخی شاهنامه‌ای را گردآوری کرد که بر داستان‌های پهلوانی تاکید داشت پس از او ابومنصور که او هم اهل توس بود شاهنامه ابومنصوری را بر پایه‌ی داستان‌های چهار دانشمند و موبد زرتشتی، ماخ، پسر خراسان اهل هرات،  یزدان داد، پسر شاپور از سیستان، ماهوی خورشید، پسر بهرام از نیشابور و شادان پسر برزین از توس گردآوری شد.
•    اندرزنامه‌های پهلوی که  اندرز مارسپندان و بزرگمهر و جاویدان خرد مهم‌ترین آنها بودند.
آزاد سرو که فردوسی او را اینگونه معرفی می‌کند:

یکی پیر بد نامش آزادسرو ….. که با احمد سهل بودی به مرو

کجا نامه ی خسروان داشتی ….. تن و پیکر پهلوان داشتی

به سام نریمان کشیدی نژاد ….. بسی داشتی رزم رستم به یاد

کنون باز گردم به گفتار سرو ….. فروزنده ی سهل ماهان به مرو
آرامگاه فردوسی
آرامگاه فردوسی به طراحی هوشنگ سیحون

نسخه‌های شاهنامه

فردوسی در سال ۳۷۰ هجری کار به نظم درآوردن شاهنامه منثور ابو منصور را آغاز کرد که از پادشاهی کیومرث تا پنجاهمین شاه ایران یعنی یزدگرد سوم بود. در این راه نخست منصور نجیب زاده‌ی والی توس از او حمایت کرد اما در جریان کوشش او برای بازپس‌گیریِ حکومت خراسان از شاهان سامانی، به بخارا تبعید شد،  پس از او علی دیلمی و عرب زاده‌ای ایران گرا با نام حُیی قتیب که مامور مالیات توس بود پشتیبان او بودند و حتی حُییی او را از مالیات معاف کرد. گذر روزگار سرانجام بر فردوسی سخت شد، ابونصر وراق سروده‌های فردوسی را می‌نوشت و هر داستان یا گروه داستان را چداگانه می‌فروخت و احتمالا خود او نخستین نسخه از شاهنامه را در سال ۳۸۴ هجری تنظیم کرده است. این نسخه با امضای ابونصر به عنوان کاتب و بیت‌های پایانی سرایش شاهنامه قدیمی‌ترین نسخه معتبر شاهنامه است.

شاهنامه فردوسی، چاپ عکسی از روی نسخه فلورانس، سال ۶۱۴ هجری قمری

شاهنامه فردوسی، چاپ عکسی از روی نسخه فلورانس، سال ۶۱۴ هجری قمری



برخی از دیگر نسخه‌های خطی باارزش شاهنامه عبارتند از: شاهنامه بایسنغری از قرن پانزدهم میلادی، نسخه شاه طهماسب، با نگارگری استادانه که به علت فروش در حراجی، تنها برگه‌هایی از آن در موزه‌های جهان پراکنده است.

چرایی سرایش شاهنامه

نخست باید دانست که فردوسی شعر را منبع آرامش می‌دانست و باور داشت که بازگو کردن ارزش‌ها، آرمان و تاریخ به زبان شعر برای جاودانه کردن فرهنگ ملی مناسب‌تر است.
با گسترش اسلام دساطیر یهود و افسانه‌های سامی سایه سنگینی بر تاریخ ایران و داستان‌های اسطوره‌ای- پهلوانی ایران انداختند و در کنارآن سختگیری حاکمان جدید تازی و ممنوعیت جشن‌ها و فراخورهای ملی و بدتر از آن تعصب نو مسلمانان نادان، گفتگو از فرهنگ ناب ایران را سخت کرده بود. فردوسی در پاسبانی از آداب و رسوم ایرانی و دور داشتن ایرانیان از سامی کردن پهلوانان، شاهنامه را سرود بدون آنکه چون دیگران برای خوشامد دستگاه خلافت کیومرث را با آدم یا جمشید را با سلیمان یکی کند. هدف او بازنویسی تاریخ فراموش شده‌ی ایران باستان در قالبی حماسی بود چرا که حماسه راه زنده نگهداشتن روح مبارزه در بازگشت  ملی‌گرایی ایرانیان بود. در اساطیر ایرانی رستم بازتاب دلاوری در دوره اشکانی است که برای خاک ایران می‌جنگد به دور از دین و آیین؛ در آموزش‌های اسلام مرگ در راه دین پاداش بهشت را دارد و نامی از خاک و میهن نیست.  فردوسی رستم را پهلوان همه‌ی دوران ساخت تا در برابر اندیشه‌ی ایدئولوژیک دین عرب، اندیشه‌ی آزادی دینی، ارزش آزاد اندیشی و میهن‌پرستی را زنده کند.

فهرست گفتارها

برآمد

فردوسی شاهنامه را با امید زنده کردن ملی‌گرایی ایرانیان سرود، او در برابر کسانی نامه‌ی شاهان را به شعر فارسی درآورد که تنها زبان شایسته‌ی دانش و ادب را عربی می‌دانستند. او زیبایی و گیرایی فرهنگ و ارزش‌های ایرانی را در دوره‌ی چیرگی دین و فرهنگ تازی به رخ ترکان غزنوی و نو مسلمانان متحجر کشاند.
بزرگ‌ترین خدمت او به ایران، بیدار کردن حس ایرانی بودن و زنده کردن ارزش‌های ملی بود. سرودهایش چنان گیرا و موثر است که اگر نبود، ایرانیان به ملتی عرب تبدیل شده بودند.
شهبازی، شاپور: ۱۳۹۳، زندگینامه تحلیل فردوسی، نشر هرمس

فردوسی، ابوالقاسم، تصحیح ای.ای. برتلسف چاپ مسکو

سرچشمه ها

Picture of حامی وثوق

حامی وثوق

سردبیر گاهشمار

نوشتار

ارتباط با ما حریم خصوصی
کانالها تبدیلگر سرآغازها گاهنامه گاهشمار

Subscribe now and receive free updates for lifetime.