جشن تیرگان

تیرگان از جشن‌هایی است که تا سال‌ها پس از اسلام برگزار می‌شده است اما در این دوران از میان دو اسطوره‌ی یاد شده، بیشتر پرتاب تیر آرش و جانفشانی او برای ایران، چرایی برگزاری جشن شناخته شده است. بسیاری از تاریخ‌نویسان ازین جشن یاد کرده‌اند:
ابوریحان بیرونی آورده است که تیرگان در سیزدهمین روز از تیرماه برگزار می‌شود که تیرگان کوچک است و تیرگان بزرگ چهاردهم تیر است که خبر آوردند که تیر به‌کجا رسیده است و برای این جشن دو رویداد است یکی آنکه پس از آنکه افراسیاب منوچهر را در طبرستان محاصره کرد پیمان نوشتند که از کشور ایران به اندازه‌ی  پرتاب یک تیر در خود به او بدهد، امشاسپند سپندارمذ چگونگی ساخت تیر را آموخت و آرش که مردمان را بر دُرستی بدن و تن گواه گرفته بود تیر را پرتاب کرد و خود جان بداد. در روایت ابوریحان تیر از کوه رویان پرتاب شد و به درخت گردویی در فرغانه نشست. او صلح ایران و توران را نخستین چرایی برگزاری جشن می‌داند و دومین چرایی، به اسطوره هوشنگ و برادرش وئیکرت بازمی‌گردد، او چنین آورده است که دهوفذیه همان هوشنگِ فرمانروا است ودهقنه برادرش( وَئیکرت) است که آبادی دنیا به همکاری این دو وابسته است. ابوریحان اگرچه به اسطوره نبرد تیشتر و دیو اپوش اشاره نکرده است اما بنابر پیوندی که از دوره‌ی ساسانی میان تیشتر و ماه تیر برقرار شده بود و از آنجایی‌که تیر( عطارد) ستاره نویسندگان است، روایت می‌کند که: دراین روز هوشنگ نام برادر خود را بزرگ داشت و دهقنه را به او داد و دهقنه و کتابت یک چیز است. هوشنگ دستور داد در این روز مردم دنیا لباس کاتبان را ‌بپوشند و این رسم تا روزگار گشتاسب برجا مانده بود. گردیزی نیز جشن تیرگان را سیزدهم تیرماه و به شوندِ( دلیل) یکی شدن  نام روز و ماه می‌داند و داستان پرتاب تیر آرش و آشتی ایران و توران دراین روز را هم آورده است.
آرش در مجمل التواریخ با صفتِ شیواتیر به چمِ تیرِ تندرو و دقیق آمده است. فخرالدین اسعد گرگانی در ویس و رامین نیز به این داستان اشاره کرده است:
ازان خوانند آرش را کمانگیر ….. که از ساری به مرو انداخت یک تیر

تو اندازی به جان من ز گوراب ….. همی هر ساعتی صد تیر پرتاب

نامه پنجم اندر جفا بردن از دوست
طبری و بلعمی یک روایت را آورده‌اند که دو پادشاه عهد بستند که مرز را پرتاب یک تیر مشخص کند پس آرش را اختیار کردند و آرش مردی بود که از وی تیراندازتر نبود و بر تلی شد در آن حدود از آن بلندتر کوهی نیست و تیری را نشان کرد و بینداخت بر لب جیحون به‌زمین آمد. در روضه الصفا به نام کوه دماوند اشاره شده است و اینکه تیر از هنگام برآمدن خورشید تا نیمروز در حرکت بود و در هنگام استوا بر کنار جیحون افتاد.
اگرچه فردوسی ازداستان آرش کمانگیر سخنی نگفته است، اما در داستان‌هایی از این ماجرا یاد کرده است، چنانکه در  رزم ارجاسب و گشتاسپ به تیر آرش اشاره کرده است:
ازآن زخمِ آن پهلو آتشی ….. که سامیش گرزست و تیر آرشی

ویا در ماجرای خسرو پرویز و بهرام  در مورد شاه زمان آرش می‌پرسد:
که بُد شاه هنگام آرش بگوی ….. سرآید مگر بر من این گفتگوی

چنین گفت برام که آنگاه شاه ….. منوچهر بُد با گاه و سپاه

داستان شیرویه، جنگ بزرگ افراسیاب و کیخسرو از دیگر سروده‌هایی هستند که یاد آرش و پرتاب تیر او را در خود دارد.
قاآنی در ترکیب‌بندی درباره فتوحات شاهزاده شجاع السلطنه، به برخی از جشن‌های ایرانی اشاره کرده است که تیرگان یکی از آن‌هاست:
یا فکند آرش کمانی تیری از آمل به مرو ….. کز طرف فرخنده جشنی تیرگان آراستند

اشاره به تیرگان در فرامرزنامه، خمسه نظامی و هفت اورنگ جامی نیز آمده است.