haUrvaTAT(هَئوروَتات) در اوستا و hURdAd در متون فارسی میانه و خرداد در فارسی نو، امشاسپند و نماینده رسایی و کمال اهورامزدا و مفهوم نجات برای بشر است که در جهان مادی موکل بر آب است.
خردادگان جشن هم نامیِ روز و ماه خرداد، در ششمین روز این ماه برگزار می‌شود.
امشاسپند خرداد
پیش از آنکه ایزدان و ایزد بانوان چون مهر و ناهید در دستگاه دینی زرتشتی باززایی شوند، اهورامزدا و امشاسپندان که جلوه‌های اهورا بودند، جهان را می‌پروراندند، در این دوران هر کدام از امشاسپندان خویشکاری پاسداری از یک آفریده مادی را نیز داشتند از این میان خرداد، امشاسپند پاسبان آب است. باور به امشاسپندان ریشه در باورهای هندو ایرانی دارد، خرداد نیز، همراه با اَمرداد ماهیتی نزدیک به دوناستیه یا اشوین‌ها دارد. با این تفاوت که پس از جدایی دین ودایی و ایرانی و تبدیل خدایان ودایی به دیو در ایران، ناستیه با نام نانگهَیسیه در جایگاه یک سر دیو قرار می‌گیرد.
خرداد در اوستا
در اوستا نام خرداد و اَمرداد پیوسته با یکدیگر آمده است. در گات‌های زرتشت در بند نخست هات ۴۸ سپَنتمَد‌گات چنین آمده است که اهورا مزدا به کسی که به سپند مینو و اردیبهشت، نیک اندیش و نیک کردار و نیک گفتار باشد در پاداش رسایی( خرداد) و جاودانی( اَمرداد) خواهد بخشید. در هات ۵۱ گات‌ها نیز از این دو امشاسپند نام برده شده است.
در یشت‌ها نیز یشت چهارم آزآن این امشاسپند است در بندهای پایانی این یشت آمده است که : … برای فروغ و فرش من اورا، امشاسپند خرداد را …. با هوم آمیخته به شیر با برسم با زبان خِرَد با اندیشه و گفتار و کردار ….می ستایم.
تیشتَر، ایزد باران
خرداد در ادبیات پهلوی
خرداد در بندهشن ، از آفرینش مادی آب را به خویش پذیرفت و یاور و همکاران او ایزد تیر( تیشتر)، ایزد باد و فروردین هستند؛ خرداد سرور سال‌ها و ماه‌ها و روزهاست، اور ا به گیتی آب خویش است. چنین گوید: هستی، زایش و پرورشِ همه‌ی موجودات مادی جهان از آب است و زمین را نیز آبادانی از او است. درارداویرافنامه نیز از او یاد شده است و در متون پهلوی گل هم پیوند او سوسن چلچراغ است که ان را بوی چون بوی دوستی است.
خرداد در منابع اسلامی
ابوریحان اینگونه آورده است که معنای خرداد ثبات خلق است و خرداد ملکی است که به تربیت خلق و اشجار و نبات و ازاله پلیدی از آب‌ها موکل است. گردیزی و دیگر نیز از ان یاد کرده است. در برهان قاطع به اشتباه خرداد روز از ماه خرداد را جشن نیلوفر می‌نامد، حال آنکه این جشن در خرداد روز از ماه تیر برگزار می‌شده است.
خرداد در شعر:
در میان شاعران نیز مسعود سعد سلمان چند بین را به این روز و ماه اختصاص داده است.
ماه خرداد:
زینت باغ ماه خرداد است ….. گر به باده گرایی از دادست
بت نو شاد گشت گلبن و باغ ….. گویی از حسن و زیب نو شادست …
روز خرداد:
خرداد روز داد نباشد که بامداد ….. از لهو و خرمی بستانی ز باده داد
از باده جوی شادی و از باده باش خوش ….. بی باده این جهان صنما بادگیر باد
فردوسی آغاز قیام فریدون بر ضحاک را در این روز می‌داند:
برون رفت خرم به خرداد روز ….. به نیک اختر و فال گیتی فروز
و در جایی دیگر اعلام جانشینی هرمزد توسط انوشیروان را در این روز آورده است:
به ماه خجسته به خرداد روز ….. به نیک اختر و فال گیتی‌فروز
نهادیم بر سر تو را تاج زر ….. چنان هم که ما یافتیم از پدر
فهرست گفتارها
آیین
جشن خردادگان نیز چون دیگر جشن‌ها در پیوند با طبیعت است و چون خرداد نماینده و پاسبان آب است، جشن در کنار چشمه‌ها، رودها، دریاچه و یا دریا برپا می‌شود. خوراک جشن همچون دیگر جشن‌ها لرک و نان‌های مخصوص و نوشیشدنی تهیه شده از ترکیب شیر و هوم است. گل امشاسپند خرداد، سوسن چلچراغ، همچون لاله‌ی واژگون گونه‌ی در معرض خطر است و امروز تنها در کوهپایه‌های شمالی البرز، در کنار آب، در فصل بهار دیده می‌شود.
بهار، مهرداد: ۱۳۸۰، بندهشن، نشر توس
بهار، مهرداد:۱۳۷۵، پژوهشی در اساطیر ایران، نشر آگه
پورداوود، ابراهیم: ۱۳۸۰، یشت‌ها، نشر اساطیر
پورداوود، ابراهیم:۱۳۸۶، گاثاها، نشر دنیای کتاب
ژینیو، فیلیپ: ۱۳۸۲، ارداویرافنامه، ترجمه ژاله آموزگار، نشر معین
