روز پهلوان

در فرهنگ ایران نخستین پهلوانی‌ها، رویدادهای رزمی بودند که در دوران پدرسالاری رخ داده است. پس پایه‌ی سرودهای پهلوانی سرداران و بزرگانی هستند که یادشان نخست در جامعه ی کوچک پدرسالاری افتخار به بار آورده است. در چنین دوره‌ای جنگجویان و سوارکاران و شکارگران از برتری ویژه‌ای در جامعه برخوردار بوده، در پی نامداری خویش هستند. با گذشت زمان پهلوانان به گروه نظامی و ارتشتاران دگرگون شده‌اند که پیرامون یک مرکز پادشاهی گرد می‌آمدند و ضمن پاسداری از هویت و امتیازهای خویش، پذیرای فرمانروایی بزرگ و نظام شاهی شده‌اند. اینگونه شد که اگرچه گوهر بینش پهلوانی پاسداری از نام و آبرو از راه کنش بوده است و پهلوان  همواره برای رسیدن به آرمان و آرزویش در خطر بود؛ اما با گذر از دوره‌ی پدرسالاری، خویشکاری ایشان گسترده‌تر و همگانی‌تر شده، درون مایه ملی پیدا می‌کند. پس پهلوان هم انگیزه‌های نیرومند زندگی را نمایندگی می‌کند و هم مرزهای قدرت انسان را باز می‌نمایاند؛ هم آرزوی گروهی و ملی و هم گرایش و منش فردی یک  انسان را نشان می‌دهد. درهر روی پیوند ناگسستنی پهلوانان با خاندانشان را می‌توان از نگاره‌های روی درفش، جامه با رنگ‌های خاص و یا دیگر نمادهایی چون کفش، تازیانه، کلاه‌ که ویژه‌ی هر خاندان است دریافت.
در اساطیر ایرانی دو گروه از پهلوانان دیده می‌شوند نخست پهلوانان عام مانند گرشاسب در اوستا که خویشکاریشان نجات همه‌ی جهان است و با دشمنانی در جنگند که برای نابودی جهان می‌کوشند و دیگر، پهلوانانی که تنها برای ایران و ایرانی می‌جنگند. این گروه از پهلوانان وابستگی دینی ندارند و آنچه که در این دسته از داستان‌های پهلوانی اهمیت دارد یکپارچگی ملی و پاسداری از میهن در برابر بیگانگان است، داستان های پهلوانی شاهنامه دلاوری و دلداگی پهلوانان میهنی را نمایش می دهد، مهرو کین، نام‌جویی و دور کردن دشمن از میهن بن مایه اصلی در این داستان ها هستند واگرچه در شاخی و برگ اسطوره پوشانده شده اند، پیوندشان با رخدادهای تاریخی زنده و تنگاتنگ است.
در میان  پهلوانان، جهان پهلوان درون‌مایه‌ای گسترده‌تر و پیشرفته‌تر از دیگر پهلوانان دارد، خویشکاری او جستن شاه آرمانی فرهمند برای برپایی دادگری، به راه آوردن شاه بزهکار، نبرد با دشمن و بدی، نمایاندن آرزو و انگیزه و توانایی مردمی است و در کنار این کارکردها همچنان تضادهای فردی درونی او را نیز در داستان‌ها می‌بینیم. چنانکه ویژگی‌های  فردیِ خاکستری یا منفی هر پهلوان چهره‌ی او را آلوده نمی‌کند چرا که خویشکاری پهلوان بسیار فراتر از سویه‌ی فردی اوست، حتی اگر رفتاری از پهلوان سر بزند که رخدادی ناپسند روی دهد چنانکه مرگ سهراب در پی کنشی از سوی رستم است و اگرچه فردوسی بسیار او را نکوهیده است اما رستم همچنان جهان‌پهلوان ایران است.
برپایه‌ی نوشته‌های اوستایی و پهلوی و سرودهای فارسی، می‌توان دریافت که بسیاری از ویژگی‌های فردی پهلوانان از جمله گرشاسب و رستم بازمانده خصوصیات ایزدان کهن ایرانی چون میترا و بهرام است، برای بازنمایاندن این پیوند نشانی از آن ایزد چون، گرز یا زره یا تازیانه در آن پهلوان به‌جا مانده است، مانند کهن‌الگوی نبرد با دیو یا اژدها که در داستان زندگی بسیاری از پهلوانان چون رستم، اسفندیار، گشتاسب، گرشاسب و نیز شاهانی چون فریدون، گشتاسب و اردشیر بابکان بازتاب یافته است. از ایزد مهر است که الگوهای پهلوانی و شهریاری پدید آمده است و این الگوها با اندکی دگرگونی به شوند ورود دینی نو، تا امروز باقی مانده است. زورخانه و ورزش‌ها و آداب پیرامون آن، از جمله‌ی این الگوها هستند. در اوستا مهر یاریگر است و برای گشایش کارها آمده است، تواناترین، نیرومندترین و پیروزمندترین است و اینها همه در جامه‌ی نوین پهلوان نمایان شد. از متون زرتشتی و گزارشات تاریخی اینگونه بر‌می‌آید که شاهان به زرتشت باورمند بودند و رزم‌آوران و ارتشتاران در میان ایزدان دل‌بسته‌ی ایزد میترا بودند. این باورهای دهقانی و کشاورزی به دوران پس از اسلام نیز رسیده است و در مرام‌نامه عیاران و سپس پهلوانان جای گرفت.
در کنار پیوند و همانندی میان ایزدان دوره باستان و پهلوانان دوره‌ی پیشدادی و کیانی دیدگاه دیگر کوششی است برای یافتن پیوند‌های تاریخی داستان‌های اساطیری. در این میان بر پایه‌ی داده‌های زبان‌شناسی و اسطوره‌شناسی چنان پیداست که بسیاری از پهلوانان دوره‌ی کیانی با خاندان‌های بزرگ دوره‌ی اشکانی یکسان هستند:
رستم و سورنا:
رستم پهلوان سیستانی در کنار دودمان کیانیان و پهلوانان کیانی، بخشی از سنت پهلوانیِ حماسه‌های ملی ایران شد.
بخشی از قهرمانی‌های رستم که جنبۀ فوق بشری داشت، محصول و زاییدۀ اندیشۀ اقوام ابتدایی و بخشی دیگر از دلاوری‌های او که برخاسته از مهارت‌ها و هنرهای انسانی بود، از افزوده‌های دوره‌های بعد بوده است که نزدیکی بسیاری با سرداران اشکانی دارد. می‌توان اینگونه اندیشید که رستم بازتابی از سورنا سردار اشکانی است، هر دو تاج‌بخش هستند و پاسدار فر شاهان، که همان اقتدار پادشاهی است؛ هر دو نمونه دلاوری و مردانگی؛ هر دو در جنگ پیشتازند و یک‌تنه با سپاه دشمن روبرو می‌شوند؛ هر دو اهل رزم و بزمند و هر دو هنگام نیاز از نیرنگ و فریب بهره می‌برند. در کنار این باید یادآور شد که برخی پژوهشگران رستم را یکی از پهلوانان و جنگاوران اشکانی در سده‌ی یکم میلادی، جدا از سورنا می‌دانند.