اهورامزدا با چهار بال و برسم در دست، از نمادهای تمدن ماد
گاه‌شماری مادی یا گاه‌شماری کردی یکی از قدیمی‌ترین تقویم‌های منطقه کردستان و ایران است که به‌صورت خورشیدی محاسبه می‌شود. این تقویم با تقویم‌های دیگر، به‌ویژه گاه‌شماری هجری خورشیدی، تفاوت‌هایی دارد. گاه‌شماری مادی بیشتر در میان کردها مورد استفاده قرار می‌گیرد و مبدأ آن تأسیس حکومت مادها یا فتح نینوا توسط هووخشتره، پادشاه مادها، در نظر گرفته شده است.
گاه‌شماری کردی ریشه در گاه‌شماری‌های باستانی منطقه، به‌ویژه گاه‌شماری بابلی، دارد. در ابتدا این تقویم به‌صورت خورشیدی-مهی (یعنی براساس ماه و خورشید) بوده است، اما در گذر زمان به یک تقویم خورشیدی خالص تبدیل شده است. دو مبدأ تاریخی مهم برای این گاه‌شماری وجود دارد:
این مبدأ به زمان تأسیس دولت مادها به دست دیاکو، نخستین پادشاه ماد، در حدود سال ۷۰۱ قبل از میلاد بازمی‌گردد. در این حالت، تفاوت گاه‌شماری کردی با هجری خورشیدی ۱۳۲۱ سال است. یعنی برای به دست آوردن، باید عدد ۱۳۲۱ را به سال هجری خورشیدی اضافه کرد. ما نیز در گاهشمار از همین سرآغاز برای محاسبات خود استفاده کرده ایم.
مبدأ دیگر گاه‌شماری کردی، فتح نینوا، پایتخت امپراتوری آشور، توسط هووخشتره، پادشاه ماد، در سال ۶۱۲ قبل از میلاد است. در این حالت، تفاضل این تقویم با گاه‌شماری هجری خورشیدی ۱۲۳۳ سال است. به این معنا که با اضافه کردن عدد ۱۲۳۳ به سال هجری خورشیدی، سال کردی به دست می‌آید.
ماه‌های گاه‌شماری کردی برگرفته از نام‌های اصیل و محلی کردی هستند. هر ماه در این تقویم معادل یک ماه از تقویم هجری خورشیدی است، اما با نام‌های متفاوت. این نام‌ها بر اساس طبیعت، رویدادها یا ویژگی‌های جغرافیایی منطقه انتخاب شده‌اند.
| ماه کردی | برابر پارسی | توضیحات |
|---|---|---|
| خاکه‌لێوه (Xakelêwe) | فروردین | فصل آغاز بهار، زمانی که خاک تازه می‌شود. |
| گوڵان (Gulan) | اردیبهشت | ماه گل‌ها، زمانی که طبیعت به اوج زیبایی می‌رسد. |
| جۆزه‌ردان (Cozerdan) | خرداد | ماهی که با گرمای تابستان آغاز می‌شود. |
| پووشپه‌ڕ (pûşper) | تیر | ماه آغاز فصل برداشت محصولات زراعی. |
| گه‌لاوێژ (Gelawêj) | مرداد | ماهی که در آن گرما به اوج می‌رسد. |
| خه‌رمانان (Xermanan) | شهریور | ماه برداشت محصولات کشاورزی. |
| ڕه‌زبه‌ر (Rezber) | مهر | آغاز فصل پاییز و زمان ذخیره محصولات. |
| خەزەڵوەر (Xezelwer) | آبان | ماهی که برگ‌ها زرد می‌شوند و طبیعت به خواب زمستانی نزدیک می‌شود. |
| سه‌رماوه‌ز (Sermawez) | آذر | ماه سرد و آغاز زمستان. |
| به‌فرانبار (Befranbar) | دی | ماهی که معمولاً برف سنگینی می‌بارد. |
| ڕێبه‌ندان (Rêbendan) | بهمن | ماهی که سرما به اوج خود می‌رسد و مردم در خانه‌ها مانده و از کارهای بیرونی پرهیز می‌کنند. |
| ڕه‌شه‌مێ (Reşemê) | اسفند | ماهی که زمستان به پایان می‌رسد و زمین برای بهار آماده می‌شود. |
همان‌طور که اشاره شد، مبدأ گاه‌شماری کردی ممکن است به تأسیس حکومت مادها یا فتح نینوا برگردد.
اگر مبدأ تأسیس حکومت مادها در نظر گرفته شود، تفاوت این تقویم با هجری خورشیدی ۱۳۲۱ سال است. به این معنا که سال ۱۴۰۳ هجری خورشیدی معادل سال ۲۷۲۴ کردی است.
در صورتی که فتح نینوا مبدأ در نظر گرفته شود، تفاوت ۱۲۳۳ سال خواهد بود. بنابراین سال ۱۴۰۳ هجری خورشیدی برابر با ۲۶۳۶ کردی خواهد بود.
در گاه‌شماری کردی، روزهای هفته نیز با نام‌های متفاوتی شناخته می‌شوند. این نام‌ها در گویش‌های مختلف کردی (سورانی، هورامی و کرمانجی) با تفاوت‌هایی استفاده می‌شوند.
| روز | سورانی | هورامی | کرمانجی |
|---|---|---|---|
| شنبه | شه‌ممه | شه‌ممه‌ی | Şemí |
| یکشنبه | یه‌کشه‌ممه | یه‌کشه‌ممه‌ی | Yekşem |
| دوشنبه | دووشه‌ممه | دوه‌شه‌ممه‌ی | Duşem |
| سه‌شنبه | سێشەممه | یه‌ره‌شه‌ممه‌ی | Séşem |
| چهارشنبه | چوارشه‌ممه | چوارشه‌ممه‌ی | Çúwarşeme |
| پنج‌شنبه | پێنجشه‌ممه | په‌ن شه‌ممه‌ی | Péncşem |
| آدینه | هه‌ینی | جومعه‌ی | Íní |
برای تبدیل تاریخ دلخواه خود به گاه‌شماری مادی (کردی)، از ابزار گاه گردان استفاده کنید.
