۲۸ اردیبهشت

روز بزرگداشت خیام نیشابوری

خیام اگر ز باده مستی خوش باش        با ماهرخی اگر نشستی خوش باش

چون عاقبت کار جهان نیستی است    پندار که نیستی چو هستی خوش باش

رباعیات حکیم عمر خیام نیشابوری

چرایی

۲۸ اردیبهشت زادروز حکیم عمر خیام نیشابوری است. دانش وی در ریاضی و نجوم، فلسفه و کلام و ادبیات فارسی و عربی، گواه استادی اوست. این روز بزرگداشت شاعری است که رباعی‌هایش بازتاب اندیشه‌اش نسبت به زندگی است. دانشمندی که نقش او در برپایی تقویم جلالی( ملکشاهی) برجسته است. ایرانی‌ای که در دنیای واقعی زندگی می‌کرد.

زندگی خیام:

غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری از بزرگ‌ترین دانشمندان قرن ۵و ۶ است. از دوران نوجوانی به فراگیری دانش نجوم و ریاضی و فلسفه پرداخت و در پزشکی نیز چیره‌دست بود. او به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود. در روزگار خودش با القاب امام، فیلسوف و حجه الحق ستوده می‌شد.
زندگی او در روزگار ملکشاه سلجوقی و رخدادهای مهمی چون سقوط آل‌بویه، قیام آل سلجوق و جنگ‌های صلیبی گذشت و سفرهایش موجب شکوفایی بیشتر او در زمینه‌های گوناگون علمی شد. در سمرقند رساله در جبر نوشت، در اصفهان گاهشمار جلالی را کامل کرد، در حدود سال ۵۰۰ رساله فارسی دروجود را نگاشت، در سال ۵۰۶ نظامی او را در بلخ دید، در سال ۵۰۷ بیهقی نوجوان همراه پدرش در نیشابور با او ملاقات کرد، سال ۵۰۸ بار دیگر در مرو در خدمت سلطان است برای شکار و سپس از بیست سال پایانی زندگانی او آگاهی در دست نیست تا طبق گفته امام محمد بغدادی در سال ۵۲۶ در سن ۸۳ سالگی پس از وصیت درگذشت.

دستاوردهای خیام در ریاضی

خیام پس از فراگیری علوم زمانه در نیشابور و مهارت در فلسفه و ریاضی به سمرقند سفر کرد و با حمایت ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد، کتاب خود در جبر را نوشت.
وی برای نخستین بار معادله‌های درجه اول تا سوم را دسته بندی کرد، و سپس با استفاده از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی آنها راه حلی کلی ارائه کند. اگرچه به دلیل تعریف نشدن اعداد منفی در آن زمان، خیام به جواب‌های منفی معادله توجه نمی‌کرد و به سادگی از کنار امکان وجود سه جواب برای معادله درجه سوم رد می شد. با این همه تقریبا چهار قرن قبل از دکارت توانست به یکی از مهم‌ترین دستاوردهای بشری در تاریخ جبر بلکه علوم دست یابد. خیام همچنین برای نخستین بار عدد مثبت حقیقی را تعریف کرد و ضمن جستجوی راهی برای اثبات اصل توازی در کتاب شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس (شرح اصول مشکل آفرین کتاب اقلیدس)، مبتکر مفهوم عمیقی در هندسه شد.
همچنین در زمینه‎های دیگری از دانش بشری  چون مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی و موسیقی نیز دستاوردهایی داشته باشد. اخیراً نیز پژوهش‌هایی در مورد فعالیت خیام در زمینه هندسه تزئینی انجام شده است که ارتباط او را با ساخت گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان تائید می‌کند.
آرامگاه خیام
آرامگاه خیام ساخته به طراحی هنرمندانه هوشنگ سیحون

اصلاح گاهشمار

یکی از برجسته‌ترین کارهای خیام سروسامان دادن گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، در دوره پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی (۴۲۶–۵۹۰ هجری قمری) بود. خیام پس از بازگشت از سفر سمرقند راهی اصفهان شد و در رصد خانه ملکشاه به پژوهش در نجوم پرداخت.
گاهشمار اصلاح شده‌ی خیام با نام تقویم جلالی  یا تقویم ملکی، به منظور محاسبه دقیق گاهشماری ایرانی ساخته شد. پس از یزدگرد حساب سال کبیسه نگه داشته نشد و به همین دلیل آغاز بهار در نوزده فروردین بود. خیام  مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود و سرانجام با رصد در رصدخانه‌های اصفهان، ری و نیشابور، گاهشماری جلالی با قرار گرفتن نوروز در آغاز فروردین . با مبدا سال جلوس ملکشاه تثبیت شد. اگرچه تا سال‌ها این گاهشمار به طور رسمی مورد استفاده قرار نگرفت سرانجام با تغییراتی، همراه با نام‌های فارسی ماه در سال ۱۳۰۴ خورشیدی به تصویب مجلس شورای ملی گاهشماری رسید و گاهشمار رسمی ایران شد.

رباعیات خیام

رباعیات خیام با مایه‌های زروانی که پیش‌زمینه کهن فرهنگی داشت، در  زمان زندگیش به دلیل تعصب دینی تنها در میان دوستان هم‌اندیشش شهرت داشت اما پس از آن در میان مردم چنان محبوب شد که یکی از پرتیتراژترین کتاب‌های ترجمه شده به زبان‌های گوناگون است. مینویی خیام را یگانه بلبل دستان سرای گلشن شعر و شاعری ایران می‌داند. خیام در شعرش از کسی پیروی نمی‌کرد و بسیار ساده و روان صاحبان دین را نقد می‌کند و مردم را به شادی و فارغ بودن از امور دین و دنیا فرامی‌خواند. ویژگی اصلی اندیشه‌های او پرسشگری است. راز آفرینش، باور به سرنوشت از پیش تعیین شده، باور با نابودی انسان پس از مرگ و گردش دوران بارزترین درون‌مایه‌های سروده‌های او هستند.

فهرست گفتارها

نمونه شعر خیام

ای آمده از عالم روحانی تفت ….. حیران شده در پنج و چهار و شش و هفت

مِی نوش، ندانی ز کجا آمده‌ای ….. خوش باش، ندانی به کجا خواهی رفت

رباعی شماره ۱۱

بر چهرۀ گل نسیم نوروز خوش است ….. در صحن چمن روی دل‌افروز خوش است

از دی که گذشت هر چه گویی خوش نیست ….. خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است
رباعی شماره 19
خیام، عمر: ۱۳۸۶، رباعیات خیام، تصحیح علی دهباشی، تهران خانه فرهنگ و هنر گویا
خیام، عمر:۱۳۱۲، نوروز نامه، تصحیح مجتبی مینویی، تهران، کتابخانه کاوه
هدایت، صادق: ۱۳۵۶، ترانه‌های خیام، نشر امیرکبیر

سرچشمه ها

Picture of دکتر پروین پورمجیدیان

دکتر پروین پورمجیدیان

پژوهشگر فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران

نوشتار

ارتباط با ما حریم خصوصی
کانالها تبدیلگر سرآغازها گاهنامه گاهشمار

Subscribe now and receive free updates for lifetime.