نخستین گاهنبار سال، جشن پنج روزهی پایان پایان آفرینش آسمان
چیستی
medyozarm در پهلوی و maIDyoIzaremaya در اوستا؛ به معنای میانه بهار، یادبود آفرینش آسمان است که از تاریخ دهم تا پانزدهم اریبهشت برگزار میشود. مهمترین روز جشن روز آخر است.
گاهنبار
برپایهی ادبیات زرتشتی دورهی ساسانی، از آغاز تا پایان آفرینش زمانِ اسطورهایِ دوازده هزار ساله است که به چهار دورهی سه هزار ساله تقسیم شده است. در دوران نخستین جهان مینوی و سپس جهان مادی آفریده شده است. سه هزاره دوم آغاز آفرینش گیتی است، اهورامزدا در یک سال و در ۶ نوبت، پیشنمونههای مینوی را آفریده است: آسمان، زمین، گیاه، جانور و انسان و پس از پایان هر مرحله از آفرینش دورهی ۵ روزه استراحت است که به جشنهای گاهنبار معروفند. اگرچه گاهنبار منشا آشکار دینی دارد اما به نظر میرسد پیش از تقویم اوستایی گاهنبارها ۶ تاریخ، برای شکلدهی به یک سال خورشیدی بودند که تا دورهی هخامنشی و بهوجود آمدن تقویم خورشیدی آنها که تحت تاثیر گاهشمار خورشیدی بابل بود، از آن استفاده میشد.
آفرینش آسمان
نام آسمان برگرفته از درک نخستین ایرانیان از آسمان که آن را سنگ میپنداشتند گرفته شده است. پس از آن در اساطیر زرتشتی آمده است که اهورامزدا نمونه مینوی آسمان را روشن و بسیار پهناور آفرید، از گوهر الماس که همهآفریدگان درون آسمانند که چون دژی در برابر یورش اهریمن از آفرینش دفاع میکند و همچون ارتشتاری بیباک با زره فولادین نمونه این جهانی آسمان را میپاید. اهورا شادی را به یاری آسمان آفرید تا مردمان در دوران آمیختگی خیر و شر، به شادی درایستند. آب نیز از گوهر آسمان آفریده شده است.
هر کدام از ۶ پیشنمونهی مینوی در پایان سه هزاره دوم مورد یورش اهریمن قرار میگیرند که این امر بر خلاف وهم اهریمن نه تنها نابودی آفرینش را در پی ندارد بلکه به دنبال این تازش، آفرینش مادی جان میگیرد. در آغاز این یورش اهریمن آسمان را شکافته، به درون آن میآید، روشنایی آسمان با تاریکی میآمیزد. پس از نابودی پیشنمونهها اهریمن میخواهد به جهان تاریکی بازگردد ولی مینوی آسمان همراه با فروهرهای مردم راه را بر او میبندد، چراکه بازگشت اهریمن به تاریکی جاودانگی او را در پی دارد و اهریمن باید در نبرد نهایی در جهان ِ روشنِ مادیِ تازه جان یافتهی اهورایی، از میان برود.
پس اینگونه پیداست که آفرینش در هر دینی بر پایه پندار مردمان آن سرزمین از جهان پیرامونشان و آنچه در حافظهی تاریخی آن جامعه رنگ گرفته است، روایت میشود و دین در هر زمان ساختهی ذهن مردمان آن جغرافیا و بر پایه نیاز اجتماعی مردمان آن زمان است. نزد ایرانیان جهان مادی نیک و شایستهی گرامیداشت است، زندگی ایرانیان پیوند ناگسستنی با طبیعت دارد، حافظهی تاریخی او اهمیت پاسبانی از چهار آخشیج آب و باد و خاک و اتش، برای گذران زندگی را به یاد دارد و زندگی انسان ایرانی همواره در پیوند با جشن و شادی و پایکوبی بوده است، از همین رو، این یک اندیشه پیش از زرتشتی است که شادی برای مردم آفریده شد و در نهادمان جای گرفت، آنگونه که در بسیاری از کتیبههای دوران هخامنشی بند آغازین اینگونه است:
خدای بزرگ است اهورامزدا که ان آسمان را آفرید، که این زمین را آفرید، که مردم را آفرید، که شادی را آفرید برای مردم.
مدیوزرم در منابع
در گاهان نام این گاهانبار همراه با دیگر گاهنبارها به همان ترتیب اوستای جدید(خرده اوستا) و ادبیات پهلوی آمده است. در یشتها ترتیب آفرینش ششگانه در یک سال به ترتیب آسمان، آب، زمین، گیاه، حیوان و انسان آمده است؛ در ادبیات دینی ساسانی و متونی چون بندهشن مدیوزرم نخستین آفرینش و جشن آفرینش آسمان است که در چهل و پنجمین روز سال برگزار میشود. در بندهشن آمده است که نخست آسمان را آفرید به چهل روز که از روز هرمزد، ماه فروردین تا روز آبان، ماه اردیبهشت است. ۵ روز درنگ کرد تا روز دیبهمهر. آن پنج روز گاهنبار آن را نام مَدیوزَم است. آن را گزارش اینکه زیستگاه مهر و ماه . سبزی به پیدایی آمد.
در میان منابع دوران اسلامی ابوریحان، گردیزی، به این جشنهای فصلی اشاره کردهاند. گردیزی بر خلاف متون دینی زرتشتی آفرینش آسمان را که نخستین آفریدگان است از اول دی ماه میداند و به این ترتیب گاهنباری که در اریبهشت برپا میشود را جشن آفرینش زمین میداند.
آیین
ازآنجایی که این جشن مربوط به پیروان زرتشت است یزشخوانی بخش مهمی از آن است. این جشن در سپیدهدم نخستین روز از گاهنبار در محل آتش بهرام برپا میشود، اما در شهرهایی مانند یزد که زرتشیان معماری سنتی را حفظ کردهاند در خانههایی که پِسکَم مَس دارند نیز برپا میشود چرا که سفره گاهنبار باید در این بخش از خانه برپا شود. در ساخت خانههای سنتی زرتشتیان یزد الگوی چهارتاقی در حیاط نیز وجود دارد که به آن چهار بخشی یا چهار پسکم( صفه) گویند. اتاق پسکممس همان ایوان بزرگ است که کاربرد آن برگزاری مراسم دینی چون نماز و اوستا خوانی و گاهنبار است و بلندترین در میان چهار پسکم و رو به خورشید است. نوشیدنی مخصوص آن \” پراهوم\” است که از گیاه هوم تهیه میشود، لٌرک مخصوص گاهنبار با اندکی تفاوت از دیگر جشنها شامل خرما، سنجد، کشمش، بادام، گردو، برگه و انجیر خشک است که روی آن انار یا سیب و چند شاخه گیاه مورد قرار میگیرد. سیر و سداب و نان لووٌگluwOg- یا کٌلوkUlo- دیگر خوراکیهای این جشن هستند.
فهرست گفتارها
برآمد
باور به آفرینش در مراحل چندگانه در بسیاری از دینها آمده است، تا پیش از شکلگیری دین، جهان را نه آفریدهی یک یا چند خدا که بلکه از آشفتگی نخستین میدانستند.
در ایران باستان باور نخستین بر تطور تدریجی بوده است چنانکه نشانهی آن در داستان مشی و مشیانه دیده میشود اما با گذشت زمان، اساطیر دینی حتی با تغییراتی نسبت به دیدگاه زرتشت، به باورهای زروانی نزدیک شد و دوران دوازده هزار ساله جهان ساخته شد.
گاهنبار مدیوزرم، جشنی است به مناسبت پایان آفرینش آسمان که نخستین آفریده از میان آفرینش ششگانهی اهورامزدا است.
آموزگار، ژاله:۱۳۷۴، تاریخ اساطیری ایران، انتشارات سمت
بهار، مهرداد: ۱۳۸۰، بندهشن، انتشارات توس
پورداوود، ابراهیم: ۱۳۸۰، یسنا بخشی از اوستا، نشر اساطیر