گستره تمدن پرشکوه ایلام
نکات کلیدی
ایلام، تمدنی باستانی در جنوب غربی ایران امروزی و بخش‌هایی از جنوب عراق، از حدود ۳۲۰۰ پیش از میلاد تا ۵۳۹ پیش از میلاد، زمانی که توسط امپراتوری آخامنشی فتح شد، یکی از نیروهای سیاسی مهم خاور نزدیک باستان بود. این تمدن به خاطر زبان ایلامی منحصربه‌فرد خود، که یک زبان ایزوله محسوب می‌شود، و تعاملاتش با تمدن‌های همسایه مانند میان‌رودان و بعدها پارسه شناخته شده است. تاریخ ایلام به دوره‌هایی چون ایلام قدیم (عصر برنز میانی)، ایلام میانی و ایلام نو تقسیم می‌شود که هر کدام با سلسله‌ها و تحولات فرهنگی متفاوتی مشخص شده‌اند. فتح ایلام توسط امپراتوری آخامنشی در سال ۵۳۹ پیش از میلاد پایان استقلال این تمدن را رقم زد، اما عناصر فرهنگی آن، از جمله نظام‌های تقویمی، بر سنت‌های پارسی بعدی تأثیر گذاشت.
تقویم‌ها در جوامع باستانی نقش‌های متعددی داشتند، از جمله پیگیری زمان برای چرخه‌های کشاورزی، جشنواره‌های مذهبی و امور اداری. در خاور نزدیک، تقویم بابلی یک نظام قمری-شمسی بود که سال قمری ۱۲ ماهه را با افزودن ماه‌های کبیسه برای هم‌راستایی با سال خورشیدی تنظیم می‌کرد، معمولاً هر چند سال یک‌بار یک ماه اضافه می‌شد تا از انحراف فصلی جلوگیری شود. در مقابل، تقویم مصری کاملاً خورشیدی بود، با ۱۲ ماه ۳۰ روزه و پنج روز اضافی (اپاگومنال) که در مجموع ۳۶۵ روز را تشکیل می‌داد. تقویم ایلامی، با توجه به نزدیکی جغرافیایی به هر دو منطقه، احتمالاً تحت تأثیر این دو نظام قرار گرفته و ترکیبی از عناصر قمری و خورشیدی را نشان می‌دهد.
شواهد اولیه تقویم ایلامی در لوح‌های اکدی یافت‌شده در سوسا، مربوط به دوره ایلام قدیم (قرن ۱۹ تا ۱۶ پیش از میلاد)، مشاهده می‌شود. این لوح‌ها، که به مسائل حقوقی پرداخته‌اند، نام ماه‌ها را ذکر می‌کنند و بیش از ۱۲ نام ماه ثبت شده است، که نشان‌دهنده ساختاری بالقوه پیچیده یا متغیر برای تقویم است. این موضوع حاکی از آن است که تقویم ایلامی ممکن است پایه‌ای قمری-شمسی مشابه تقویم بابلی داشته باشد، با تنظیماتی احتمالی برای نیازهای کشاورزی و مذهبی.
تا دوره آخامنشی (۵۵۰-۳۳۰ پیش از میلاد)، تقویم به شکلی استانداردتر تکامل یافت، که احتمالاً تحت تأثیر نیازهای اداری امپراتوری قرار گرفته بود. تقویم آخامنشی، که در کتیبه‌های پارسی باستان حفظ شده، قمری-شمسی بود، با ۱۲ ماه ۳۰ روزه و پنج روز اضافی، که با تقویم زرتشتی هم‌راستا بود. این استانداردسازی نشان‌دهنده تداوم از شیوه‌های ایلامی است، با توجه به پیشینه تاریخی این منطقه.
شواهد تاریخی برای تقویم ایلامی شامل لوح‌های میخی و کتیبه‌ها، به‌ویژه آن‌هایی از سوسا و نینوا، است. پروژه تفاسیر میخی منبعی قابل توجه ارائه می‌دهد، با لوحی از نینوا که شامل تفسیری درباره نام‌های ماه ایلامی است و ارتباطی با متون نجومی و رویدادهای اسطوره‌ای را پیشنهاد می‌کند. به عنوان مثال، نام ماه «تامحیری» با ماه بابلی تبتو (ماه دهم، برابر دسامبر/ژانویه) برابر دانسته شده و توضیحاتی مرتبط با عرضه‌های اسطوره‌ای دارد. شواهد دیگر شامل لوح‌های استحکامات پارسه (تخت جمشید) است که نام‌های ماه ایلامی و پارسی را ذکر می‌کند و نشان‌دهنده ترکیبی از سنت‌ها در دوره آخامنشی است.
واژگان تقویم ایلامی به‌طور کامل مستند نشده است، اما یک نام ماه شناخته‌شده «تامحیری» است که با تبتو بابلی، ماه دهم، مطابقت دارد. تقویم آخامنشی، که ممکن است ریشه در شیوه‌های ایلامی داشته باشد، نام‌های ماه زیر را در بخش بعدی لیست کرده ایم که احتمالاً از اصطلاحات پیشین ایلامی مشتق شده‌اند. نام‌های دقیق ایلامی برای ماه‌ها به جز تامحیری به‌خوبی حفظ نشده‌اند، اما نام‌های آخامنشی ممکن است تأثیرات ایلامی را منعکس کنند، با توجه به تداوم فرهنگی.
| ماه ایلامی (آخامنشی) | برابر خورشیدی | برابر میلادی |
|---|---|---|
| ۱. آدوکانایشا | ۱ فروردین - ۳۱ فروردین | ۲۱ مارس - ۲۰ آوریل |
| ۲. توراواهارا | ۱ اردیبهشت - ۳۱ اردیبهشت | ۲۱ آوریل - ۲۱ مه |
| ۳. تایگاسیش | ۱ خرداد - ۳۱ خرداد | ۲۲ مه - ۲۱ ژوئن |
| ۴. گرماپادا | ۱ تیر - ۳۱ تیر | ۲۲ ژوئن - ۲۲ ژوئیه |
| ۵. تورنابازیش | ۱ مرداد - ۳۱ مرداد | ۲۳ ژوئیه - ۲۲ اوت |
| ۶. کرباشیاش | ۱ شهریور - ۳۱ شهریور | ۲۳ اوت - ۲۲ سپتامبر |
| ۷. بغایادیش | ۱ مهر - ۳۰ مهر | ۲۳ سپتامبر - ۲۲ اکتبر |
| ۸. مارکاشاناش | ۱ آبان - ۳۰ آبان | ۲۳ اکتبر - ۲۱ نوامبر |
| ۹. آچیاادیا | ۱ آذر - ۳۰ آذر | ۲۲ نوامبر - ۲۱ دسامبر |
| ۱۰. آناماکا | ۱ دی - ۳۰ دی | ۲۲ دسامبر - ۲۰ ژانویه |
| ۱۱. سامیاناش | ۱ بهمن - ۳۰ بهمن | ۲۱ ژانویه - ۱۹ فوریه |
| ۱۲. وی‌یاخانا | ۱ اسفند - ۲۹ اسفند | ۲۰ فوریه - ۲۰ مارس |
اسناد و سوابق رسمی با استفاده از تقویم تاریخ‌گذاری می‌شدند، همان‌طور که در لوح‌های حقوقی سوسا دیده می‌شود.
تقویم احتمالاً برای برنامه‌ریزی مراسم مذهبی مهم استفاده می‌شد، با نام‌های ماه مرتبط با رویدادهای اسطوره‌ای، مانند عرضه‌هایی که در تفسیر تامحیری ذکر شده است.
با توجه به تمرکز جوامع باستانی بر کشاورزی، تقویم برای برنامه‌ریزی کاشت و برداشت استفاده می‌شد و با تغییرات فصلی هم‌راستا بود.
در تقویم پارسی باستان، روزها شماره‌گذاری می‌شدند و نه نام‌گذاری، به جز روز آخر ماه که «جیامنا» به معنای «کاهنده» نامیده می‌شد. به احتمال زیاد تقویم ایلامی نیز از این الگو پیروی می‌کرد و روزها در هر ماه شماره‌گذاری می‌شدند. فصول احتمالاً بر اساس چرخه‌های کشاورزی مانند کاشت و برداشت شناخته می‌شدند، اما اصطلاحات خاص ایلامی برای فصول در منابع موجود مستند نشده است.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که تقویم ایلامی قمری-شمسی بوده است، مشابه تقویم بابلی، و تلاش می‌کرد ماه‌های قمری را با سال خورشیدی هم‌راستا کند. این شامل افزودن دوره‌ای ماه‌های کبیسه برای جلوگیری از انحراف از فصول بود، که در تقویم‌های خاور نزدیک باستان رایج بود. مبدأ تاریخی احتمالاً به تعاملات با نظام‌های تقویمی بابلی و سومری بازمی‌گردد، با توجه به نزدیکی و تبادلات فرهنگی. استفاده از دوره‌های هم‌زمانی سیاره زهره، همان‌طور که در برخی منابع ذکر شده، نشان می‌دهد که مشاهدات نجومی بخشی از محاسبات تقویم بوده و به حداقل هزاره پنجم پیش از میلاد بازمی‌گردد.
تقویم ایلامی دیگر استفاده نمی‌شود و جای خود را به تقویم خورشیدی پارسی در ایران مدرن داده است که برای اهداف رسمی همراه با تقویم گریگوری استفاده می‌شود. تقویم ایلامی همچنان موضوع مطالعه دانشگاهی، به‌ویژه در باستان‌شناسی و زبان‌شناسی، برای درک نظام‌های زمان‌سنجی باستانی و اهمیت فرهنگی آن‌ها باقی مانده است.
برای تبدیل تاریخ دلخواه خود به گاهشمار ایلامی، از ابزار گاه گردان استفاده کنید.
منابع مورد استفاده در این مقاله شامل: «جهان ایلامی» از انتشارات راتلج، «بابل و ایلام، شواهد تقویم‌ها» ، «اسطوره، آیین و تفسیر: تفسیر انوما الیش I-VII و تفسیر نام‌های ماه ایلامی» از آکادمیا، «باستان‌شناسی ایلام: شکل‌گیری و تحول یک دولت باستانی ایرانی» از انتشارات کمبریج، و «ایلام ۱. تاریخ ایلام» از ایرانیکا آنلاین است. این منابع اطلاعات جامعی درباره تاریخ، فرهنگ و نظام‌های تقویمی ایلام ارائه داده‌اند و برای تدوین این مقاله به کار گرفته شده‌اند
